Indien u hierdie preek wil uitdruk – Verlig die teks in hierdie venster en kopieer en plak dit daarna in enige Woordverwerkingsprogram (bv. MS Word of Word Perfect) – druk daarna gewoon uit.
1. INLEIDING:
1. INLEIDING:
Openb.13 het oor die Diere gegaan en was ’n donker en verdoemende prentjie geskilder. Die prentjie verander egter drasties in Openb.14, want hier vind ons ’n pragtige en sterk visie van oorwinning. Hier sien ons die Lam saam met die 144 000 op die Berg Sion staan. Ons het die eerste keer in Openb.7 te doen gekry met die 144 000 en hulle het steeds in oorwinning gestaan ten spyte van fel opposisie in die hoofstukke tussen hoofstukke 7 en 14.
In die skadu van die verwoesting van Jerusalem, leer ons in hierdie hoofstuk dat die kerk nie alleen gaan oorleef nie, maar dat sy van krag tot krag sal gaan. Hierdie hoofstuk is ook ’n illustrasie van wat met ons as individuele gelowiges kan gebeur en dien hierdie hoofstuk ook as bemoediging vir ons te midde van afvalligheid, ateïsme en staatsinmenging.
Ons sien wonderlike en positiewe dinge wêreldwyd wat aan die gang is in die kerk. Jesus Christus is steeds besig om voort te gaan om Sy Bruid, die kerk, te bou en iets van die triomf in Openb.14 steeds te ervaar.
Ons sien drie aspekte t.o.v. die kerk wat in hoofstuk 14 uitstaan. Die eerste wat ons in vv.1-7 gesien het, was die kerk wat van krag tot krag gaan en God loof en prys vir haar verlossing (14:2-3). Die rede waarom sy oorwin het, is omdat sy suiwer is en in toewyding die Here Jesus Christus navolg, deur die Woord van God, getrou te verkondig (14:4-5).
Die tweede aspek vind ons in vv.8-13. Hier sien ons die kerk wat volhard ten spyte van die oordeel wat oor Jerusalem uitgespreek word. Ons sal ook sien dat hier ’n baie sterk kontras geskets word tussen die navolgers van Die Lam (die gelowiges) en die navolgers van die Dier (die ongelowiges).
2. VERS-VIR-VERS ONTLEDING:
Ons volgende gedeelte verskaf aan ons die versekering dat die oordele van God op diegene wag wat die Evangelie verwerp, maar terselfdertyd ontvang diegene wie die Evangelie aanvaar, ’n besondere belofte. ’n Skrille kontras word m.a.w. getref tussen diegene wat die Lam dood en die wie die Lam verhoog. Dit alles begin egter met ’n verdoemende aankondiging:
· Openb.14:8-11 ~ ’n Tweede engel het agter die eerste aan gevlieg en uitgeroep: “Geval, geval het die grote Babilon wat al die nasies van die dwelmdrank van haar onsedelikheid laat drink het.” 9’n Derde engel het agter die eerste twee aan gevlieg en hard uitgeroep: “Wie die dier en sy beeld aanbid en ’n merk op sy voorkop of op sy hand aanvaar, 10sal van die wyn van God se toorn moet drink. Dit word onverdun in die beker van sy oordeel ingeskink. In die teenwoordigheid van die heilige engele en die Lam sal hy met vuur en swael gepynig word. 11Die rook van hierdie pyniging styg tot in alle ewigheid op, en hierdie mense het dag en nag geen rus nie, hulle wat die dier en sy beeld aanbid, en dié wat die merk van sy naam aanvaar.” Hierdie aankondiging van verdoemenis, is ’n aanhaling uit Jes.21:9 ~ Daar kom ’n man op ’n strydwa,’n strydwa met perde. Hy hou aan roep: Geval, geval het Babel, al sy afgodsbeelde lê stukkend op die grond!”
Wanneer ons na hierdie gedeelte kyk, is daar twee uitdrukkings wat ons moet verklaar. Die een is, wie of wat is Babilon en die ander is die uitdrukking, "geval, geval". Kom ons begin egter eers by laasgenoemde.
Hierdie uitdrukking "geval, geval", beteken letterlik dat dit wat hier beskryf word, nog nie plaasgevind het nie, máár dit gaan wel so seker plaasvind, dat ’n mens eintlik al kan sê dat dit reeds plaasgevind het. In die Griekse taalkunde praat ’n mens van die "profetiese aoristus" (bv. Rom.8:28-30) vorm. Ons kan dus sê dat hierdie uitdrukking “geval, geval” nog nie plaasgevind het nie, máár dit gaan só seker gebeur dat dit eintlik al so goed as plaasgevind het. M.a.w. vernietiging (in hierdie geval) is bo alle twyfel verseker – dit is net ’n kwessie van tyd.
Nou waarom is die val van “Babilon” dan so seker? Die antwoord word vir ons in v.8b gegee ~ ... Babilon wat al die nasies van die dwelmdrank van haar onsedelikheid laat drink het.
Wie Babilon ook al is (sal nou daarna kyk), sy was skuldig daaraan dat sy al die nasies tot onsedelikheid gelei het. Die O.A.V. vertaal hierdie gedeelte met ~ ...die grimmigheid van haar hoerery. Die woord grimmigheid hier is letterlik in die Grieks, “hartstog”, of “drif”, of “voorliefde” en die woord “hoerery”, is in die Grieks, “geestelike afvalligheid”, of “geestelike ontrouheid”. ’n Mens sou dus hierdie vers ook vertaal met: ... Babilon wat al die nasies tot geestelike afvalligheid en ontrouheid gelei het. Die res van die Skrifgedeelte waarna ons nou kyk, impliseer dan, dat die volke wat deur “Babilon” verlei word om ook geestelik afvallig te raak, se vernietiging is net so seker soos “Babilon” s’n – net so sal hulle ook van die wyn van God se toorn moet drink. Hoe sal hierdie wyn daar uitsien? Dit word onverdun in die beker van sy oordeel ingeskink (v.10). Hier word ’n paar keer van wyn gepraat – wat is die betekenis hiervan? Toe Jesus aan die kruis gehang wou hulle vir Hom wyn gee met mirre daarin (Mark.15:23). Die mengsel van wyn en mirre is aan die misdadigers wat gekruisig is, gegee en het as ’n soort verdowingsmiddel of narkose gedien. Omdat ’n kruisdood, geweldig traumaties en pynlik was, is die misdadigers hierdie mengsel van wyn en mirre aangebied ten einde die pyn en trauma te verlig. Hierdie mengsel is dan ook deur almal met dankbaarheid aanvaar, al was hierdie ’n seker teken van die dood wat baie binnekort sou intree. Jesus het egter hierdie mengeldrank geweier, want Hy wou die volle wraak van God op Hom dra en daardeur ook die volle prys vir ons sonde dra. Ons kan dus praat van hierdie wyn wat aangebied en gedrink word, as ’n voorspel tot die dood. Dit is dan ook heel waarskynlik so dat hierdie “wyn” in ons verse onder bespreking, ’n teken was van die sekere vernietiging (dood) van “Babilon” en dat “Babilon” die vernietiging en dood van al die nasies wat saam met haar van hierdie “wyn” gedrink het, verseker het. M.a.w. daardie nasies wat deel gehad het aan “Babilon” se geestelike ontrouheid, wat niks anders as afgodery nie, sal net so vernietig word. God se oordeel oor “Babilon” en die ander nasies wat deur Babilon verlei is, was dus onafwendbaar.
Die volgende vraag wat ons moet beantwoord: “Wie is “Babilon”? Daar bestaan verskeie verklarings hiervoor.
· Sommige meen dit is Rome (o.a. die Reformation Study Bible). Daar bestaan egter bitter min tekskritiese bewys vir so ’n standpunt en word so ’n standpunt hoofsaaklik gebaseer op tradisionele opvattings.
· ’n Tweede verklaring is die van verskeie Puriteine wat uitdrukking gevind het in die “Westminster Confession of Faith”, wat gesê het dat “Babilon” ’n simbool vir die Rooms Katolieke Kerk is. So ’n verklaring is egter totaal vreemd aan die teks Die korrupsie van die R.K.K. sou eers ’n paar eeue later plaasgevind het. Op hierdie stadium dat Johannes hierdie openbaring ontvang het, was die kerk in Rome nog suiwer (Rom.1:8 ~ Allereers dank ek my God deur Jesus Christus oor julle almal, want in die hele wêreld praat die mense oor julle geloof) en sou die oorspronklike lesers van hierdie brief dus glad nie verstaan het wat Paulus hiermee bedoel het, indien hy sou sê dat die kerk in Rome, die groot misleier (“Babilon”) is nie.
· Nog ’n moontlike verklaring is dat “Babilon”, die huidige Irak is (die ligging van die destydse Babilon). Skrywers soos Tim LaHaye e.a. hang hierdie siening aan en sê dan ook dat Irak, eendag die middelpunt van wêreldgeskiedenis gaan wees en dat ons reeds (volgens LaHaye e.a.) die realisering daarvan begin sien (dit is natuurlik gesê voor die val van Sadam Hoesein!). So ’n stelling is egter niks meer as blote bespiegeling, wensdenkery en fiksie nie.
· Andere weer (insluitende John MacArthur) sê dat “Babilon” na ’n nuwe wêreldorde of wêreldsisteem verwys, wat in opposisie met God staan. Hulle grond hulle stelling op die feit dat Babel destyds tekenend was van ’n sisteem wat in opposisie teenoor God gestaan het (Gen.11). Openb.14 se “Babilon” is derhalwe die herlewing van ’n toekomstige “antichristelike wêreldsisteem”. Ook so ’n standpunt moet en kan op grond van tekskritiek, bevraagteken word.
· Daar is egter nog ’n moontlike verklaring met sterk Bybelse grond vir so ’n verklaring (en ek stem met hierdie verklaring saam) en dit is dat hierdie “Babilon” niks anders is as die stad Jerusalem nie. Kom ons kyk na Bybelse ondersteuning vir so ’n standpunt.
Aan die einde van Petrus se Sendbrief, dra hy groete wense van verskeie individue en gemeentes, aan sy lesers. ’n Spesifieke gedeelte lees ~ Silvanus, wat na my mening ’n getroue broer is, het vir my hierdie kort briefie aan julle op skrif gestel. Ek het geskrywe om julle te bemoedig en julle te verseker dat hierdie dinge die ware genade van God is. Staan hierin vas! 13 Die gemeente in Babilon, ’n uitverkore gemeente net soos julle, asook Markus, my seun, stuur vir julle groete (1Pet.5:12-13). Die plek waar hy vandaan skryf noem hy “Babilon” en Silvanus (Silas) en Markus is saam met hom. Benewens Openbaring is hierdie die enigste plek in die Nuwe Testament waar “Babilon” vermeld word. Bitter min teoloë (indien enige) sal instem dat Petrus van die letterlike Babel af geskryf het. “Babel” in hierdie geval moet dus ’n gekodeerde naam vir ’n ander plek wees.
Tradisie vertel dat Petrus onderstebo in Rome gekruisig is en daarom beweer sommiges dat “Babilon”, Rome moet wees, maar weereens is dit tradisie wat praat en al is daar sterk getuienis dat Petrus wel onderstebo gekruisig is, bestaan daar nie sterk getuienis dat dit in Rome plaasgevind het nie, trouens dit blyk uit die Skrif dat Petrus bitter min buite Jerusalem was. En dit word gegrond op die volgende:
- Ons weet dat die Apostels in Jerusalem was toe die Heilige Gees uitgestort is (Hand.1:12-13; 2:1-5). Ons weet ook dat die vroeë “Handelinge-kerk” in die plaaslike Tempel byeen gekom het (Hand.3:1; 5:12, ens.). Toe die eerste golf van vervolging teen die kerk in Jerusalem uitgebreek het, was ...die gelowiges behalwe die apostels uitmekaar gejaag en verstrooi oor die gebiede van Judea en Samaria. Die apostels (insluitende Petrus) was steeds in Jerusalem na die eerste vlaag van vervolging.
- In Hand.9 vind Paulus se bekering plaas en na ongeveer drie jaar in die wildernis in Arabië, gaan hy na Jerusalem om Petrus te sien (Gal.1:18). Later gedurende die gebeure in Hand.11 (die gesig wat Petrus ontvang het van die doek uit die hemel) het Paulus en Barnabas weer na Jerusalem gereis waar hulle Petrus ontmoet het (Gal.2:1-9). In Hand.12 sien ons weer dat Petrus in Jerusalem is gedurende Jakobus se martelaarsdood en die gebeure daarna (Petrus gevang en die engel wat hom uit die tronk bevry, ens.). Petrus word vlugtig in Samaria, Sesarea en Antiogië gesien, maar ons lees nêrens dat hy ooit in Rome was nie.
- Daar is verder ook getuienis in 1 Petrus dat Petrus steeds in Jerusalem was. Hy skryf in 1Pet.4:17 ~ Die tyd vir die oordeel het aangebreek; dit begin by die huis van God. En as ook ons geoordeel word, en dit is nog maar die begin, wat sal die uiteinde dan wees van hulle wat nie na die evangelie van God wou luister nie? Die “huis van God” hier, is bo alle twyfel ’n verwysing na die Tempel in Jerusalem. Let op dat Petrus hier praat van “ons” wanneer hy verwys na die “tempel”. Indien hy in Rome was, sou dit sekerlik meer van pas gewees het, as hy na “hulle” verwys het toe hy van die tempel in Rome gepraat het. Wanneer hy praat van “ons” wil dit voorkom asof hy eerder wil sê dat hy by sy "tuis-tempel" in Jerusalem is. Petrus noem ook Silas en Markus in 1Pet.5:12-13. Beide manne was van Jerusalem (sien ook Hand.15:22 t.o.v. Silas en Hand.12:12 t.o.v. Markus). Alhoewel beide manne, Paulus op sommige van sy sendingreise vergesel het, was nie een van die twee saam met hom tydens die laaste gedeelte van Paulus se bediening nie (2Tim.4:11 ~ Net Lukas is by my...). Dit blyk dat beide hierdie manne uiteindelik terug gekeer het na Jerusalem om Petrus by te staan in sy bediening.
- Dit word ook algemeen aanvaar dat Markus baie tyd saam met Petrus spandeer het en sy materiaal vir sy Evangelie, direk van Petrus ontvang het.
Al vertel tradisie dus vir ons dat Petrus in Rome gekruisig is, moet ons versigtig wees om nie tradisie die botoon te laat voer oor Skrifgetuienis nie – natuurlik nie om daardeur te sê dat ons nooit aandag aan tradisie moet skenk nie. Kerktradisie kan dikwels baie behulpsaam wees om die vroeë kerkgeskiedenis saam te stel, maar indien die getuienis van die Woord, tradisie oorheers, moet die getuienis van die Woord aanvaar word – tradisie moet dus nie teruggelees word in die Woord in nie.
’n Verdere vraag wat gevra moet word: Is daar voorbeelde waar heidense stadsname of-gebiede toegeken kan word aan Jerusalem? Na alles, was Jerusalem dan nie die “heilige stad” nie? (Neh.11:1, 18; Jes.48:2; 52:1; Matt.4:5; 27:53; Openb.11:2; 21:2; 22:13). Daar is egter talle voorbeelde in die Skrif self waar ’n ander naam aan Jerusalem of sy inwoners gegee word. In Jes.1:9-11; 3:9-10; Jer.23:24-25; Klaagliedere 4:6; Eseg.16:44-56 en Amos 4:11, word Jerusalem en sy inwoners, “Sodom en Gomorra” genoem. In Hos.7:11-12, 16 en Nahum 3:8-9, word Israel se boosheid vergelyk met heidense plekke soos Egipte, Kus, No-Amon, ens. Ons vind in Openbaring, moontlik die beste voorbeeld hiervan ~ Hulle lyke sal in die hoofstraat van die groot stad lê waar hulle Here ook gekruisig is. Die stad word sinnebeeldig Sodom en Egipte genoem (Openb.11:8). Daar bestaan geen twyfel daaroor dat hier na Jerusalem verwys word, want dit was in Jerusalem dat Jesus gekruisig is.
Om dus vir Johannes na Jerusalem as Babilon te verwys, is niks vreemds nie. Trouens, Jerusalem het in Johannes se tyd, nes Babilon geword. Die naam “Babilon” word nagenoeg 290 keer in die Ou Testament aangetref. Dit kan stellig ook gesê word dat Babilon waarskynlik die grootste vyand van Israel gedurende Ou Testamentiese tye was. Nou (terwyl Johannes hier skryf) het Jerusalem self haar eie, grootste vyand geword. Jerusalem het ’n replika van die trotse, “afgodsdienende” vervolger van God se volk geword en dus God se oordele vir haarself op die hals gehaal. Jerusalem word in Eseg.23:14-21 beskryf as ’n owerspelige en ontugtige hoereerder.
Kom ons keer egter terug na Openb.14 en kyk na wat ons tot nou geleer het. Aangesien “Babilon” in hierdie gedeelte ’n verwysing na Jerusalem is, kom ons parafraseer dan die teks ~ ’n Tweede engel het agter die eerste aan gevlieg en uitgeroep: “Geval, geval het die grote “Jerusalem” wat al die nasies van die dwelmdrank van haar onsedelikheid laat drink het. Dit is dan hoe Jerusalem hier deur Johannes beskryf word.
Daar is egter nog ’n vraag wat beantwoord moet word, nl.: Hoe lei Jerusalem die nasies daarin om vals gode te aanbid? Dit mag vreemd klink dat die Jode andere in afgodediens kon inlei, maar dit is in werklikheid presies dít wat gebeur het in die tyd wat Johannes Openbaring geskryf het. Volgens Gen.12:1-3 was Israel veronderstel gewees om ’n seën vir al die nasies te wees ~ ...In jou sal al die volke van die aarde geseën wees, maar Israel het gefaal in hierdie roeping – hoor wat sê Paulus in Rom.2:17-24 ~ Jy, jy sê jy is ’n Jood, jy verlaat jou op die wet van Moses, jy beroem jou daarop dat God jou God is, 18 jy ken sy wil en jy onderskei die dinge waar dit werklik op aankom, omdat jy deur die wet onderrig word. 19 Jy is daarvan oortuig dat jy ’n gids vir die blindes is, ’n lig vir dié wat in die duisternis is, 20 ’n leermeester van dié wat onkundig is, ’n onderwyser van dié wat niks weet nie, omdat die wet vir jou die samevatting is van kennis en waarheid- 21 jy dan, wat ’n ander leer, leer jy jouself? Jy wat preek dat ’n mens nie mag steel nie, steel jy nie? 22 Jy wat sê ’n mens mag nie egbreuk pleeg nie, pleeg jy nie egbreuk nie? Jy wat ’n afsku het van afgode, beroof jy nie hulle tempels nie? 23 Jy wat jou op die wet beroem, doen jy God nie oneer aan deur sy wet te oortree nie? 24 Inderdaad, soos daar geskrywe staan, “as gevolg van julle optrede word die Naam van God deur die heidennasies belaster.”
Paulus het hier met mense gepraat wat gerus het in die wete dat hulle God se uitverkore volk was en hier sê hy nou vir hulle dat hulle veronderstel was om ’n gids vir die blindes te wees en ’n lig vir dié wat in die duisternis was. Israel moes ’n leermeester (wees) van dié wat onkundig is en ’n onderwyser van dié wat niks weet nie, maar hulle het in plaas daarvan, hulleself skuldig gemaak aan die sondes waarteen hulle juis moes preek. Die Jode het daarop geroem dat hulle afgode verag het, maar hulle het hulleself juis skuldig gemaak aan heiligskennis en afgodery, trouens deur hulle optrede, is hulle naam onder die nasies belaster (soos “Radio Family.com” en hulle verkondiging van 21 Mei as Oordeelsdag? – ’n belastering van God se naam onder die wêreldlinge!). Die Jode was veronderstel om leiding aan die heidennasies te gee t.o.v. die navolging van God, maar hul uiteinde was dat hulle God geminag en belaster het.
Dit is ook belangrik om daarop te let dat God deurgaans, deur ander volke gewerk het om Israel te straf vir hul oortredinge. Een so ’n voorbeeld is toe die Assiriërs, Israel verower het. Later is die Assiriërs deur die Babiloniërs verower en het lg. sodoende beheer oor Israel verkry. Dieselfde het weer gebeur toe die Perse weer die Babiloniërs verower het. Toe weer die Perse wat deur die Grieke verower is en uiteindelik is die Grieke deur die Romeine verslaan en het Rome beheer oor Israel verkry. Natuurlik, nog later is die Romeine weer deur die Visgote ("Visgoths" – die Noorse volkere, of die heidense volke vanuit die Noorde) verower. In elk van hierdie gevalle het die Israeliete ’n wonderlike geleentheid gehad om te kon getuig van God Drie-enig en sodoende ’n gids vir die blindes en ’n lig vir dié wat in die duisternis was, te kon wees. Hulle het egter nie voldoen aan hulle roeping nie. Ja, daar was die uitsonderings, bv. Daniël en vriende, maar vir die grootste deel van Israel se bestaan onder die Ou Verbond, was dit nie die geval nie en het hulle bloot net rede vir die heidennasies gegee om teen God te laster. Dit laat my dadelik wonder oor ons eie roeping in die verband – waar staan ons?
Die kruuste voorbeeld van hierdie nalating en weiering van die Israeliete om hul roeping teenoor die heidennasies uit te leef, was waarskynlik tydens die Romeinse besettingstydperk. Jesus, na wie die Israeliete so lank uitgesien het, het juis in die tyd van die Caesars gekom en steeds verkondig die Jode nie Jesus die Christus as die weg en die waarheid (Joh.14:6) aan die wêreld nie, trouens hulle laat Hom kruisig en lei so die heidene nog verder in afgodery in! In plaas daarvan dat hulle die heidene help om die "wyn van God se genade" te drink, help hulle die heidene om die wyn van God se toorn te drink. Geen wonder dat hulle deur God veroordeel word en Jerusalem, die Tempel en die ganse Ou Verbond in 70 v. vernietig word nie!
As ons so na hierdie vers kyk (Openb.14:8-11), is dit beslis meer Skriftuurlik en aanneemlik om "Babilon" as Jerusalem te vertaal, eerder as bv. Rome.
Miskien nog net vir oulaas – Wanneer ons na hierdie Skrifgedeelte in die O.A.V. en talle ander vertalings (o.a. die E.S.V.; N.A.S.B., ens.) kyk, sien ons dat "Babilon" in hierdie Skrifgedeelte ook genoem, ...Babilon die groot stad..., of " Babylon the great " genoem word. Die K.J.V. vertaal dit met ~ "Babylon is fallen, is fallen, that great city". Die uitdrukking " that great city " kom 17 keer voor in die K.J.V. en daar was slegs 3 stede, buiten Jerusalem, wat "that great city" genoem is – Gen.10:12 waar daar verwys word na Resen (...Resen tussen Nineve en Kalag. Resen was ’n groot stad...); Gibeon in Jos.10:2 (waar dit eintlik vertaal word met ~ belangrike stad) en Nineve in Jona 1:2; 3:2-3 en 4:11, waar daar ook na Nineve verwys word as ’n groot stad (in grootte – "size" dus). Resen en Nineve was dus nie "groot stede" in belangrikheid nie, maar in oppervlakte (groot) en Gibeon was "groot in belangrikheid" = "great" (verskoon die anglisisme).
Behalwe vir hierdie drie uitsonderings word die woord "groot" (in belangrikheid) elke keer toegedig aan Jerusalem en geen ander stad nie, daarom kan ons nie anders as om Jerusalem te "lees" in die plek van "Babilon" (Babilon die groot stad).
In verse 9-11 word die oordele oor Jerusalem net nog verder uitgespel – Al het hierdie woorde van oordeel in 70 n.C. in vervulling gekom, moet hierdie gedeelte ons steeds aanspreek en dien as ’n waarskuwing oor die toekomstige oordeel.
· Openb.14:12-13 ~ Hier het die gelowiges volharding nodig, hulle wat die gebooie van God nakom en in Jesus bly glo. 13Toe het ek ’n stem uit die hemel hoor sê: “Skryf op! Geseënd is dié wat van nou af in die Here sterwe.” “Ja,” sê die Gees, “hulle sal rus van hulle arbeid, want alles wat hulle gedoen het, volg hulle.”
Jerusalem ontvang God se oordele en word verwoes en selfs hulle (Rome) wat instrumenteel was in die verwoesting van Jerusalem, ontvang uiteindelik God se oordeel. Daar is egter ’n wonderlike vertroostende boodskap vir diegene wat getrou bly aan die Here God en nie afvallig raak nie. Baie het gesterf vir hulle geloof, maar het steeds vas bly staan – net so moet ons tot die dood toe vas bly staan t.w.v. ons geloof al gaan dit dikwels baie moeilik wees en daarom sê Johannes, dat die gelowiges volharding nodig sal hê, maar indien hy (ons) vas bly staan, sê die Here, sal die wat van nou af ín die Here sterwe, geseënd wees!
